Dani Dayan

Seravutno àkti k-o Evroputno Dives e Seripnasqo vaś o Genocìdi e Sintenqo aj Rromenqo p-o 2to Avgust 2024 k-o purano nazìsto kàmpi e koncentraciaqo aj eksterminaciaqo Auschwitz-Birkenau

5to Decèmbra, 1941

“Avdives aresli and-o gèto i angluni grùpa e rromenqi. Avile ande phandle vagònǎ. Paśpaśe sa o murśa sas phandle-vastenqe. O ʒuvlǎ dikǎren sas penqe ćhavorren p-o phike som cèrra gadença aj khurěnaç. Paśpaśe sa o ʒuvlǎ sas sas urǎvde sane gadença. O ćhavorre sas pirrnange. [Ma bister: sas Decèmbra, na Avgust] Naśti mothovav vorbença odova so dikhlom. Naśti ni te phenav val sas ćaćutno ćaćipe ja sadaj jekh suno. Na dikhlom sas nijekh var maj anglal asavi terìblo scèna”.

Akaja si jekh citàcia lini kotar o źurnàli e Shlomo Frankesqo, jekh ʒut deportuime and-o gèto e Łodźesqo, originàlo lekhavdi p-i ćhib jidiś. 

O Frank dikhla odova dives sar aresle paśpaśe 5000 rroma, kotar i Austria, save sas deportuime kotar o nazistikani Germània and-o gèto k-o Łodź, savo ande odova vaxt sas les ande lesθe buteder sar 200,000 ʒuta. 

And-o “ʒutikano gèto”, o nazìstǎ kerde jekh ulavdo kàmpi vaś o sìnte ta rroma, savo akharde les “ciganenqo kàmpi”. 

O kondìcie maśkar o rroma deportuime sas partikular ʒungale aj ande nabut vaxt pharrili jekh epidèmia tifososqi. O manuśa lie te meren sig jekh pal o aver. Nabut pal akava, o nazìstǎ lie te traden e rromen save aćhile sas k-o meripe gazoça, and-o Chelmno. 

And-o biagorutno bengesthan so kerde o nazìstǎ aj lenqe kolaboratòrǎ pe sa i astardi Evròpa, amare duj sela, o ʒuta ta o rroma ta sìnte, “ulavde” nùmaj i mudarni racìsto xir lenqe astarnenqi, save pal-odova na mukhle len te ulaven khanć aver. then nothing else. 

On sas intencional aj manipulaciaça inkerde ulavde, saron sel ande pesqi ʒungali baxt.  

Sìnte, rroma aj ʒuta, sàmas ćhute ande miazutne vagònǎ idosqe, amen sàmas mudarde ande vipal livnǎ gazosqe, akate and-o Birkenau ta averthane, amare trùpǎ sas phabarde ande vipal krematòrǎ aj amare pràxo ćhivdo ande vipal umala. Kadial, kerdilam savaxtesqe partnèrǎ and-o moràlo maripe mamuj o bilaćhipe aj vaś o seripe e bidośale viktimenqo aj lengo palmukhlipe.

Mi participàcia akate avdives sar śerutno e Yad Vashem-esqo, o sundalesqo cèntro vaś seripen e holokaustesqo and-o Jerusalem, śaj dikhel pes sar jekh sèmno e dromesqo kodole moralone partneriatesqo. 

And-e akaja centràlo aj simbolìko komemoràcia, p-o akava daravno aj vipal vaxte mandajvalo than, kamav te phenav and-o anav e ʒutenqo amaro xorutno prinʒanipe e katastrofikone genocideqo kerdo p-o rroma ta o sìnte, vipal vaxte sar o holokaust, aj te ovav jekh tumarenθar ande tumari savaxtuni dukh. 

Akana, sol duj amare sela dikhen jekh globàlo daravni fenomèna, kaj o terìblo krìmǎ so kerdile mamuj amenθe and-o nakhlipe si bangǎrde ja phenel pes kaj nas kerde ćaćes. Kasavo deniàlo aj bangǎripe àba ande xir, konflìkto aj nasul zor, aj te mukhlam les atùnći sa ka viśarel amare dostimàta aj ka rizikonel lenqi ekzistènca. 

Mo Them korkorro phućarda najbut, aj śòko sas amenqe, kaj xarravne fòrce, motivime genocidalone xirǎθar, si khonʒ te phenen kaj vi dokumentome ʒungalimàta so kerdile nùmaj varesave ćhona anglal naj ćaće! 

Kadia, amen na siam naìvo te phenas kaj si lokhes te maras amen mamuj o angladikhimàta aj i ignorànca. 

Sar amen sa mùjdas i xir, o nàcie save si angaźome vaś i moralitèta, o vortipe aj o ćaćipe, musaj te astaren pen vastenθar aj ileça mamuj o racìzmo aj o antisemitìzmo. 

Akalaqe trebul xorutni angaźàcia, biaćhavdo zordipe, profesionàlo kompetènca aj relevànto resùrse. 

Kadaleça k-i godi, o Yad Vashem lias aj ka lel jekh centràlo ròla and-i IHRA (I Internacionàlo Aleànca vaś o seripe e holokaustesqo) and-o ʒamavipe aj i implementàcia e Rekomandacienqi vaś siklǎripe aj siklǒvipe pal-i persekùcia aj o genocìdi e rromenqo k-o vaxt e nazistenqo.

Akava si amari ćhand sar te aźutinas te ulavas tumari història, tumari memòria, sa e lumǎça. Phandav jekhe biblikane rugipnaça, ʒutikanes, savo kikidel amari angaźàcia vaś bimeripnasqo seripen odolesqo so kerdilo amare selenqe ande akava than oxto deśiberśa maj anglal: 

 זכֹור ולא תשכח! 

Ser aj ma bister!